برنامه «کتاب باز» به تهیهکنندگی محمدرضا
رضاییان یکی از آثار موفق شبکه «نسیم» است که پخش آن به فصل سوم رسیده است. فصل
اول این برنامه فرهنگی و پربازده با اجرای امیرحسین صدیق و با حضور چهرههای مطرح
به روی آنتن رفت که مورد استقبال مخاطبان قرار گرفت و خروجی خوب آن باعث شد که
عوامل این برنامه با همیاری مدیران شبکه، فصلهای بعدی آن را به روی آنتن ببرند.
در فصل دوم نیز سروش صحت؛ نویسنده، بازیگر و کارگردان تلویزیون و سینما، اجرای
برنامه را به عهده گرفت و حال در فصل سوم نیز او میزبان مهمانان برنامه «کتاب باز»
و مخاطبان خواهد بود.
محمدرضا رضاییان که از همان ابتدا تهیهکنندگی برنامه «کتاب
باز» را به عهده داشته و افشین صادقیزاده سردبیر این اثر تلویزیونی طی گفتوگویی
با روزنامه «صبا» از جزییات تولید و چگونگی تأمین محتوای این برنامه گفتند.
محمدرضا رضاییان:
یکی از سرگرمیهای کودکی من بازی با موریانههای
کتابخانه پدرم بود!
به نظرم تولید برنامهای مانند «کتاب باز» ریسک
بزرگی محسوب میشود.
زمانی که ساخت «کتاب باز» را شروع کردیم میدانستیم قرار
است برنامهای فوقالعاده سخت را تولید کنیم.
تولید برنامههایی که با فرهنگ و بخشهای مختلف
آن سروکار دارند کار راحتی نیست. حال پرداختن به مقوله کتابخوانی که در حیطه
فرهنگ عامه نمیگنجد کار سختتری است.
بله، مردم از کتاب و کتابخوانی فاصه گرفتهاند.
خودتان چقدر اهل کتاب و مطالعه هستید و کتاب در
زندگی شما چه جایگاهی دارد؟
پدرم حدود بیستوهشت سال است که در انتشارات مدرسه مشغول
به کار است و من نیز از بچگی بیشترین بویی که به مشامم رسیده بوی کاغذ و کتاب است.
یادم هست که کتابهای پدرم در کتابخانهاش موریانه میزدند و یکی از سرگرمیهای
کودکی من بازی با موریانههای کتابخانه پدرم بود.
پس پدر در کتابخوان شدن شما سهم بزرگی داشته
است.
بله، قطعا. اتفاقا اوایل پخش برنامه «کتاب باز» در صفحه
مجازیام پستی را منتشر کردم و گفتم که این برنامه هدیهای است که آن را به پدرم
تقدیم میکنم. یادم هست زمانی که در امتحانات ثلث سوم شاگرد ممتاز میشدم جایزه من
دو کیسه پلاستیکی پر از کتاب بود و من از فروشگاهی بزرگی که پدرم در آن مشغول به
کار بود هر تعداد کتابی را که میخواستم برمیداشتم و کل تابستانم به فوتبال و
کتاب خواندن سپری میشد. آن زمان که سن کمتری داشتم و هنوز به مدرسه نمیرفتم نیز پدرم
برایم بستههایی حاوی کتاب از کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان میخرید و آنها
را برایمان میخواند.
در ابتدا و پیش از تولید فصل اول چطور مدیران
شبکه را برای تولید چنین برنامهای مجاب کردید؟
در سال۱۳۹۲ به اتفاق احمد ذوعلم برنامهای مناسبتی را برای
ایام برگزاری نمایشگاه کتاب تولید کردیم که از شبکه دو سیما به روی آنتن میرفت. پس
از تولید این اثر رابطه من و احمد ذوعلم ادامه پیدا کرد و طی آن ارتباط دغدغه
تولید برنامهای کتابمحور در ما ایجاد شد و طی جلساتی به این موضوع میپرداختیم و
درباره طرح و ایده صحبت میکردیم و آثار ایرانی و خارجی را میدیدیم و آنها را
بررسی میکردیم تا بدانیم یک برنامه کتابمحور چگونه میتواند مخاطبان فراگیری
داشته باشد. جلسات بهصورت هفتگی یا ماهانه حدود دو سال ادامه پیدا کرد و همه اینها
در حالی بود که پیشنهاد ساخت برنامهای را نداشتیم و سفارشی در این زمینه وجود
نداشت. در ادامه این روند، و در زمان مدیریت آقای حسین کرمی، احمد ذوعلم بهعنوان
یکی از اعضای شورای کتاب شبکه «نسیم» انتخاب شد. خوشبختانه آقای کرمی یکی از معدود
مدیرانی بود که دغدغه کتاب داشت.
در برنامه «کتاب باز» ترفند شما برای جذب مخاطبان غریبه با کتاب چه
بود؟
شبکه «نسیم» ما را ملزم کرد که از دریچه نشاط و سرگرمی به مقوله کتاب
وارد شویم. ما نیز قصه و قصهگویی را مد نظر قرار دادیم و از این عنصر استفادههای
بسیاری کردیم؛ حتی اگر مخاطبان اهل کتاب نباشند اما یک بار هم که شده برای بچهشان
قصه گفتهاند یا از شخصی مثل مادربزرگ یا پدربزرگ قصهای شنیدهاند. ما از این
پتانسیل استفاده کردهایم و میدانستیم این روند بالاخره به کمکمان خواهد آمد.
فصل اول برنامه را چگونه و بر چه اساسی تولید کردید؟
در فصل اول از چهرههای مطرح کمک گرفتیم برای آنکه به مخاطبان القا
کنیم که کتاب خواندن حال خوبی را در آنها ایجاد میکند، همین و بس؛ و در این
راستا خیلی لاکپشتی قدم برداشتیم تا به این ترتیب روال برنامه ادامه پیدا کند و
مخاطب نیز همچنان برنامه را دنبال کند. در فصل اول ۱۲۰مهمان در برنامه حضور یافتند
و هرکدام از کتاب کودکیشان گفتند و به رمانهایی رسیدند که در بزرگسالی آنها را
خوانده بودند و از آثاری گفتند که بخشی از زندگی آنها را تحت تاثیر قرار داده یا
لااقل در لحظات کوتاهی حال خوبی را در آنها ایجاد کرده است.
چطور امیرحسین صدیق را برای اجرا انتخاب کردید؟
زمانی که از او خواستم در برنامه حضور پیدا کند گفت تا هفت، هشت سال
پیش آدم کتابخوانی بوده؛ اما الان کتابباز نیست. من نیز گفتم برای فصل اول دقیقا
همین را میخواهیم؛ زیرا قصدمان این نیست به مخاطب بگویم که برنامه «کتاب باز» مرجع
کتاب است. به او گفتم که در این فصل میخواهیم درباره همه چیز حرف بزنیم و به مردم
فقط این را بگویم که همه ما از کتاب فاصله گرفتهایم در حالی که کتاب خواندن
بسیار لذتبخش است.
درنهایت از انتخاب امیرحسین صدیق راضی بودید؟
بله، زیرا او پدر مهربان «زیزیگولو» بود و تجربه حضور در برنامه «کتابفروشی
هدهد» را داشت و این دو برنامه برای مخاطبان شیرین و خوشآیند بودند.
از فصل اول تاکنون چه تغییرات ساختاری در برنامه ایجاد کردهاید؟
در پایان فصل اول براساس نظرات مخاطبان به این نتیجه رسیدیم که آن
حال خوب در مردم ایجاد شده و قرار شد آن را حفظ کنیم. اما تقریبا در یکچهارم
پایانی برنامه همان مخاطبان از ما میخواستند به آنها کتاب معرفی کنیم و این
موضوع برای مهم شد و در فصل دوم به این مقوله پرداختیم.
در فصل دوم چه تغییرات دیگری صورت گرفت؟
در فصل دوم ساختار گفتوگوی فصل اول را حفظ کردیم و تا بیست، سی قسمت
جلو رفتیم و دیدیم جنس و محتوای پیامهای مخاطبان در حال تغییر است. آنها به ما
میگفتند امکانش نیست از نویسندگان، مترجمان و ناشران و دعوت کنید؟ بنابراین جنس
کتاببازی ما از خوب شدن حالمان با کتاب، به این سمت رفت که حالا کدام کتاب را
بخوانیم؟ و به این ترتیب نویسندگان و مترجمان و اهالی کتاب به برنامه اضافه شدند.
حال در فصل سوم ساختار و
محتوای چه تغییراتی کرده است؟
در فصل دوم دیدیم که مخاطبان، کتابخوانهایی حرفهای شدهاند. آنها
تشنه معرفی کتاب بودند و این موضوع باعث شد که در ساختار فصل سوم برنامه تغییراتی
ایجاد کنیم. بنابراین بخش گفتوگو را حفظ کردیم و مهمانها همچنان در هر برنامه
حضور پیدا میکنند اما بخشی ثابتی به برنامه اضافه شده است. از شنبه تا چهارشنبه،
هرشب یک کارشناس درباره حوزهای برای مخاطبان صحبت میکند و با آقای صحت نیز به گفتوگو
مینشیند. بهطور مثال آقای کاکاوند از شیرینیهای شعر و ادبیات صحبت میکند و
آقای احسان رضایی به معرفی کتاب در حوزه ادبیات کلاسیک و معاصر میپردازد و دوشنبهها
آقای مسعود فراستی در برنامه حضور مییابد و نقد کتاب میکند. آقای حسین فروتن نیز
راجع به کتابهای علمی و تخیلی صحبت میکند.
چه شد که پس از فصل اول به جای امیرحسین صدیق از سروش صحت استفاده
کردید؟
با امیرحسین صدیق ۱۲۰قسمت از برنامه را پیش برده بودیم و او به
مخاطبان گفته بود که خودش آدم کتاببازی نیست و آمده تا حال خوبی پیدا کند. اگر در
فصل دوم از او استفاده میکردیم مخاطب او را بهعنوان مرجع نمیپذیرفت. بنابراین
باید به سراغ فردی کتابباز میرفتیم و پس از جلسات متعددی که داشتیم سروش صحت را
انتخاب کردیم. جدا از اینکه مخاطبان سروش صحت را بهعنوان بازیگر و کارگردان آثار
طنز میشناسند و این ویژگیها با شعار شبکه یعنی نشاط و سرگرمی همخوانی دارد، او
آدم کتاببازی است که همیشه میتوانید او را در کتابخانه ملی پیدا کنید.
قرار است برنامه «کتاب باز» ادامه پیدا کند؟
بله. تولید فصل سوم به احتمال زیاد تا شب عید و حتی در ایام برگزاری
نمایشگاه کتاب ادامه خواهد داشت اما سیاست اصلی شبکه «نسیم» این است که برنامه بهصورت
نیمفصل روی آنتن باشد تا مخاطبان به آثار معرفی شده بپردازند و طی آن مدت اطلاعات
و داشتههای آنها بهاصطلاح تهنشین شود و پس از آن در فصل بعد با فضای جدیدتری
روبهرو شوند.
و سخن آخر؟
همه میدانند که حال اقتصادی تلویزیون خوب نیست و اغلب آثار اسپانسر
دارند. در این میان زمانی که شبکه «نسیم» از برنامهای کتابمحور حمایت میکند به
این معناست که خواهان این برنامه است و به مخاطبان احترام میگذارد. برنامه «کتاب
باز» قرار است ادامه داشته باشد و مدیران سازمان بهعنوان مرجع کتاب صداوسیما به آن
نگاه میکنند بهنوعی همه مسئولان مراقب این برنامه هستند.
افشین صادقیزاده:
سردبیر برنامه تلویزیونی باید همه مخاطبان را
در نظر بگیرد
شما سردبیر برنامه «کتاب باز» هستید. کلا در
برنامهای مانند «کتاب باز» سردبیری چه تعریفی دارد؟
البته شما روزنامهنگار هستید میدانید سردبیری چه معنایی
دارد. در برنامهای تلویزیونی نیز روال همان است با این تفاوت که شخصی که بهعنوان
سردبیر انتخاب میشود باید مدیوم تلویزیون و البته مخاطبان آن را بشناسد؛ زیرا
ارتباط برقرار کردن با مخاطبان هر رسانهای شکل و بیان متفاوتی را میطلبد.
با این تفاسیر شناخت شما از مخاطبان تلویزیون
در چه سطحی است؟
در تلویزیون با مخاطبان میلیونی مواجه هستیم، به اضافه اینکه
از لحاظ جنسیتی، سنی، سوادی و قومیتی تنوع بسیاری وجود دارد و مخاطبان از لحاظ
طبقات اجتماعی و قومیتی با یکدیگر متفاوتند. در مخاطبشناسی باید به همه این موارد
توجه شود. این مخاطبان هستند که ما و برنامه ما را انتخاب میکنند و این امکان
وجود ندارد که ما آنها را انتخاب کنیم. بهعنوان مثال شما بهعنوان روزنامهنگار
میتوانید روزنامه مکتوبتان را در مکانی بخصوص به فروش برسانید، مثلا در
«شهرکتاب». ممکن است مسئولان روزنامهای دیگر، اثرشان را در مکانی دیگر از شهر به
فروش برسانند. مانند بسیاری از مجلهها و روزنامه که در مکانهای مشخصی به فروش
میرسند برای آنکه مخاطبان فلان طبقه اجتماعی آنها را مطالعه کنند. اما در
تلویزیون اینگونه نیست و چنین تفکیکی وجود ندارد.
در تلویزیون وظیفه سردبیر چیست؟
سردبیر برنامه تلویزیونی باید همه مخاطبان را در نظر بگیرد
و برای همه آنها برنامه بسازد یا تولید محتوا کند. درستتر اینکه وظیفه یک
سردبیر تلویزیونی این است که برای مخاطب تلویزیونی محتوای تلویزیونی تولید کند.
شما بهعنوان سردبیر در برنامه «کتاب باز» چه
مسئولیتهایی دارید؟
کاری که من در برنامه «کتاب باز» با همفکری سروش صحت و بهخصوص
آقای رضاییان انجام میدهم این است که باتوجه به قالب اصلی برنامه و ویژگیهای
مهمان برنامه به این فکر کنیم که در کلیت فصل مورد نظر چه میخواهیم بگوییم؟ حال براساس
این رویکرد، هر کدام از مهمانهای برنامه باتوجه به سابقه، شهرت و دانششان هرکدام
آوردهای دارند. ما باید آن تخصص را به لذت کتاب خواندن منتسب کنیم تا درنهایت
مخاطبان بفهمند که اگر کتاب بخوانند میتوانند مانند همان مهمان، ویژگیهای خوبی
در خود ایجاد کنند که همه اینها محتوای برنامه را شکل میدهد. در کل این روال
نتیجه همفکری و همیاری عوامل است و من نیز درنهایت، این موارد را سر و سامان میدهم.
کتاب در زندگیتان چه جایگاهی دارد؟
دایی من استاد دانشگاه است و در فرهنگستان زبان فارسی
فعالیت میکند. میتوانم بگویم او بهنوعی کتاب خواندن را به من یاد داد. دوم
دبستان بودم که ایشان با کیسهای پر از کتاب به خانه ما آمد و مرا حیرتزده کرد.
در خانه نیز کتابخانهای جمع و جور داشتیم که باعث شد به کتاب و کتابخوانی علاقهمند
شوم. از طرفی در دهههای ۶۰ و ۷۰ که اوج اشتیاق ما برای یافتن پاسخ سوالاتمان
بود، کتابهایی را در اختیار داشتیم که پایهای بودند؛ چه رمان و چه آثاری دیگر در
حوزههای دیگر. همه اینها باعث شد کتابخوان شوم و این عادت همچنان در من وجود
دارد. حال نیز به جایگاهی رسیدهام که میتوانم کتابهای باارزش را انتخاب کنم و
بخوانم. از طرفی نیز دوستانی دارم که به من میگویند چه بخوانم و آثار باارزشی را
به من معرفی میکنند و همیشه از آنها ممنونم.
در انتخاب مهمانها چقدر دخیل هستید و نوع
انتخابها بر چه مبنایی است؟
مدام با آقای صحت و رضاییان در حال گفتوگو هستیم و این
روند برای ما یک جریان است. یعنی اینگونه نیست که در زمانی مقرر بنشینیم و در اینباره
صحبت کنیم. همواره درباره انتخاب مهمان برنامه در حال صحبت و گفتوگو هستیم و
پیشنهادهای دیگر عوامل را نیز میشنویم و به آنها فکر میکنیم و درنهایت تلاشمان
این است به مهمانهایی برسیم که حضورشان به جذابتر شدن برنامه کمک کند و لذت
کتاب خواندن را در مخاطب ایجاد کند تا به این ترتیب به هدف اصلیمان که سرگرمی
مخاطب است برسیم.
بهعنوان سردبیر برنامه «کتاب باز» چه کتابی را
به مخاطبان روزنامه پیشنهاد میکنید؟
یکی از کتابهای محبوب من «من و خارپشت و عروسکم» نام دارد
که نویسنده آن خانم راضیه دهقان سلماسی است و توسط کانون پرورش فکری کودکان و
نوجوانان منتشر شده است. این کتاب را بخوانید و حیرت کنید.
و سخن آخر؟
از شما بابت این گفتوگو تشکر میکنم.
وحید خانهساز
هنوز دیدگاهی منتشر نشده است